سن گندم خطرناکترین آفت گندم در ایران

1. 
   

     سن گندم

   مقدمه
   
   در رد پای سوابق تاریخی و نیز از منظر اهمیت اقتصادی دو آفت ملخ و سن گندم در مملکت ما همیشه مطرح بوده و قدیمی‌ترین نوشته‌ها از خسارتهای جدی این دو که گاه در مناطقی در حد قحطی می‌رسیده در دست است. گسترش و طغیان سن گندم Eurygaster integriceps را در ایران می‌توان مثال خوبی برای گسترش و طغیان حشرات در اثر دخالت انسان در محیط طبیعی ذکر کرد. انجام سم‌پاشی‌های بی‌رویه بر علیه سن گندم و نابودی دشمنان طبیعی آن از جمله عواملی است که سبب گردیده است سن گندم به عنوان یکی از مهمترین آفات گندم و جو مطرح شود و گفتنی است که سن گندم در ایران در اکثر مناطق خصوصا مناطق معتدل کشور انتشار دارد.
   
   
   
   

   
   محل زندگی سن گندم
   
   در گذشته‌های دور محیط اصلی و محل دائمی زندگی سن گندم دامنه‌های نواحی کوهستانی بوده و پوشش گیاهی این مناطق را گرامینه‌های وحشی تشکیل می‌داده که میزبان اصلی این حشره به شمار می‌رفته است. علاوه بر این گیاهان چند ساله مثل گون و درمنه و برگهای خزان کرده درختانی مثل بلوط پناهگاههای زمستانه این آفت را تشکیل می‌دهند. در سالهای اخیر دخالت های انسان در محیط طبیعی نظیر چرای بی‌رویه دام و مصرف گیاهان چند ساله و مصرف درختان و درختچه‌های جنگلی به عنوان سوخت و تخریب مراتع و کشت گندم در این مناطق باعث بهم خوردن تعادل زیستی محیط و گسترش مناطق انتشار و افزایش جمعیت این آفت گردیده است.
   مشخصات حشره Eurygaster integriceps
   
   طول حشره کامل 12.5 - 8 و عرض آن 8 - 5 میلیمتر است و علت اصلی دامنه نسبتا وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل شیوه زندگی آفت است که بر اساس بررسیها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره 2 شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی دراندازه آفت شده است. جمعیتی از این حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می‌کنند و ضمن تغذیه از گیاهان غیره زراعی بخصوص گندمیان و بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می‌پردازند.
   
   افراد این گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب 10.5 - 8 و 6.8 - 5 میلیمتر است. در حالی که گروه دوم از این حشره که از گندم و جو تغذیه می‌کنند بخصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله‌ور می‌شوند جثه‌ای بزرگتر دارند. رنگ حشره کامل بسیار متغیر بوده و رنگ عمومی آنها قهوه‌ای و زرد خاکی است که این نیز از روشن تا تیره تغییر می‌کند. به علاوه نمونه‌هایی به رنگ سیاه ، قرمز ،‌ مسی و زرد کهربایی نیز دیده می‌شود. سطح پشتی حشره کامل ممکن است عاری از هر گونه لکه مشخص و یا دارای لکه‌های تیره با ابعاد و شکلهای مختلف بخصوص روی سپر دیده می‌شود. سر حشره مثلثی است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبی سر دو چشم مرکب دیده می‌شود.
   
   تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بیرونی دستگاه تناسل آنهاست که در انتهای قسمت زیرین شکم واقع است. این قطعه در حشرات نر ساده است و هیچگونه تقسیم بندی در آن دیده نمی‌شود در حالی که در حشرات ماده به 6 قسمت بزرگ و دو قسمت کوچک تقسیم می‌شود. تخم حشره کروی و قطر آن یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخهای تنفسی واقع است. رنگ پوره‌های سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می‌شود.
   
   
   
   

   
   مناطق انتشار سن گندم
   
   مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرزهای ایران با عراق و ترکیه و از طرف خاور به مرزهای کشور با افغانستان و پاکستان می‌رسد، به عبارت دیگر از مرزهای غربی تا شرقی بجز کویرهای مرکزی فلات ایران زیر پوشش این حشره قرار دارد. در شمال کشور این حشره به جز در نوار ساحلی دریای خزر در بقیه مناطق فعالیت خود را گسترش داده است و تا مرزهای ترکمنستان ،‌ آذربایجان و ارمنستان پیش رفته است در جنوب کشور نیز فقط نوار ساحلی دریای عمان و خلیج فارس و قسمتی از جلگه خوزستان از حملات این آفت مصون مانده است.
   تغذیه حشره
   
   پوره‌ها بیشتر عمرشان را روی ساقه و خوشه غلات سپری می‌کنند و در صورت گرمی هوا قادرند تغذیه خود را در طول شب انجام دهند. با این وجود در طول گرمای روز بیشتر پوره‌ها در جستجوی پناهگاهی در برگهای پایین و یا در خاک هستند. 5 مرحله پورگی وجود دارد و سن‌های بالغ نسل جدید به بیشترین وزن نیاز دارند چرا که بقای آنها در آینده بستگی به ذخایر چربی دارد که انباشته‌اند. در سنین آخر پوره‌ها تحرک کمتری دارند و اغلب به مدت چند ساعت بی‌حرکت باقی می‌مانند در این مرحله اگر گندم‌ها زود برداشت شده باشند،‌ این حشرات قادر نخواهند بود که به میزان کافی ذخیره چربی در بدنشان بسازند و این مسئله در بقاء آنها در آینده تاثیر زیادی دارد.
   
   
   
   

   
   پیشگیری و کنترل
   
   به منظور پیشگیری و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت‌کش‌ها در بلند مدت می‌بایست خودداری کرد. در اغلب آفات مثل حشرات ، کنه‌ها ، نماتدها و بیماری‌ها و علفهای هرز ثابت شده است که یک مدیریت تلفیقی ،‌ شامل بکارگیری عملیات زراعی و کنترل بیولوزیکی می‌باشد. آفت‌کش‌ها فقط زمانی بکار گرفته می‌شوند که سایر روشهای کنترل نتواند جمعیت آفت را به زیر سطح زیان اقتصادی پایین بیاورد. بهترین روش برای کنترل آفت روشی است که بتواند بر مبنای محاسبات اقتصادی قابل دوام و بی‌خطر برای محیط زیست باشد.
   کنترل زراعی
   
   این روشها شامل مجموعه اقداماتی است که می‌تواند از طغیانهای جدی سن گندم بدون نیاز به کاربرد آفت‌کش جلوگیری کند و غالبا نقش پیشگیری دارند. برداشت زود هنگام ، زود کاشتن و یا کاشت واریته‌های مقاوم‌تر ، وجین کردن کامل علفهای هرز در تمام طول فصل ، تناوب کشت با محصولاتی غیر از غلات ، به‌زراعی در کشت غلات که باعث می‌شود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت شود.
   کنترل بیولوژیکی
   
   به دلیل اثرات فوری و آشکار بسیاری از آفت‌کش‌های در دسترس ، استراتژی مبارزه بیولوژیک در مقایسه با مزایای روش‌های شیمیایی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است.
   کنترل شیمیایی
   
   به صورت کلی همه آفت‌کش‌ها اثر مرگ و میر لازم روی سن گندم را دارند ولی کاربرد آفت کشها همیشه باعث کاهش جمعیت سن گندم نمی‌شود. از سم‌هایی که برای کنترل این آفت استفاده می‌شود می‌توان پیرتروئیدهای مصنوعی ما‌نند دلتامترین به دلیل سمیت کم برای پستانداران بکار گرفته می‌شود و نیز از آفت‌کش‌های متداول دیگر می‌توان هیدروکربنهای کلره و ارگانوفسفاتها مرگ و میر بالا برای سن گندم دارند.
   
   باید دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرایط آب و هوایی صورت نگیرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشی باید تکرار شود. بطور کلی حشرات کوچکتر خیلی راحت‌تر توسط یک حشره کش کشته می‌شوند. باید توجه کرد که سن‌های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا باید قبل از جفت‌گیری کنترل شوند.

2. 
   

     سن گندم

   سن گندمEurygaster integriceps Put.
   
   Hem., Scutelleridae
   
   
   سن گندم مهمترین آفت گندم و جو در ایران می باشد ودر اکثر مناطق گندمکاری ایران انتشار دارد. خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاهپزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سالهای اخیر شدید بوده است، طوری که در سالهای 1390و 1391 سطح مبارزه شیمیایی علیه آن به ترتیب 1165229 و 979925 هکتار بوده است استفاده محض و گسترده از مبارزه شیمیایی در کنترل آفت کافی نیست و باید از آن در قالب کنترل تلفیقی بهره گیری شود.

   شکل 1- سنین مختلف پورگی و حشره کامل سن گندم

   زیست شناسی

   تخم ها، کروی و به قطر یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه گذاشته شده سبز روشن و بسته به شرایط محیطی 2 تا 3 روز بعد در سطح آن نقطه های ریز تیره رنگی ظاهر می شود. رنگ پوره های سن اول بلافاصله پس از خروج از تخم، سبز بسیار روشن است، که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می شود. از سن دوم به بعد رنگ اصلی پوره ها نمایان می گردد. براساس مطالعات رجبی (1372) این حشره درمناطق سن خیز ایران دارای دو فرم بیولوژیک است، که این وضعیت به بروز تغییرات مرفولوژیک منجر می­گردد. براین مبنا جمعیتی که در زیستگاه های طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می کند، ضمن تغذیه از گیاهان مرتعی و زارعی به ویژه گندمیان، بدون آنکه پروازهای قابل توجهی دهند، به زاد و ولد در زیستگاه های طبیعی خود می پردازند و جابجایی قابل توجهی نیز ندارند. براساس مطالعات رجبی اندازه بدن در دو فرم مذکور متفاوت است، طوری که در فرم های طغیانی بزرگتر از سن های ساکن و غیرطغیانی هستند و همچنین وزن بدن در فرمهای طغیانی بزرگتر از سن های ساکن می باشد.
   
   

   
   شکل2- سن بالغ

   
   

   

   
   

   شکل 3- سن گندم در منطقه خاورمیانه همواره یکی از آفات مهم بوده است و به همین دلیل در فرهنگ مردم منطقه شناخته شده است. تمبر بالا در کشور ترکیه چاپ شده است.

   
   

   مناطق انتشار

   سن معمولی گندمE. Integriceps دارای تراکم و انتشار وسیعی در سطح گندم کارهای گندم کارهای ایران است. در حال حاضر تقریباً تمامی مناطق کشت گندم و جو ایران به این آفت آلوده می باشند. عوامل زیر در انتشار سن گندم درایران موثر بوده است (رجبی، 1379)
   1- وجود مواد غذایی به حد وفور (گیاهان میزبان ترجیحی)
   2- فراهم بودن اماکن مناسب جهت دوره طولانی دیاپوز
   3- وجود شرایط اقلیمی مناسب جهت فعالیت آفت
   
   

   گیاهان میزبان سن گندم

   این آفت در ایران به ارقام مختلف گندم و جو چاودار حمله و از آنها تغذیه می کند. بلکه، از لحاظ دامنه غذایی حشره ای الیگوفاز است و از اکثر گندمیان یکساله تغذیه می نماید. سن گندم با دو گروه گیاه در ارتباط است:الف- گروه 1: گیاهانی که سن گندم از آنها برای زمستان و تابستان گذرانی بهره می گیرد و دوره دیاپوز را زیر آنها سپری می کند.
   ب- گروه دوم: گیاهانی که در مزارع و ارتفاعات می رویند و آفت دوره بعد از دیاپوز از آنها استفاده می کند.
   در این رابطه سن گندم با سه دسته گیاه مواجه است:
   1- گیاهانی که سن گندم روی آنها تخم گذاری می کند، اما حشرات کامل به ندرت از آنها تغذیه می کنند.
   
   کوزه قلیانیSilene conidea
   نوعی آلالهRanunculus avsheri 2- گیاهانی که سن گندم از آنها تغذیه می کند اما حشرات کامل روی آنها کمتر تخمگذاری می کند
   
   یولاف Avena fatua
   نوعی جو Hordeum geniculatum توت روباه Songuisorba minor بنفشه سه رنگ Viola tricolor گیاهان میزبان سن گندم درارتفاعات و مراتع عبارتند از:
   
   کوزه قلیانیSilene conidea
   نوعی آلالهRanunculus avsheri Bioss یولاف وحشیAvena fatua L.
   نوعی جوHordeum geniculatum All.
   توت روباه Songuisorba minor Scep.
   بنفشه سه رنگViola tricolor L.
   
   گورگیا بالشتی Agropyron caespitosum
   نوعی علف پشمکی Bromus tectorum Bromus Lanceolatus از دید رجبی (1372، 1379) دلایل اصلی گسترش سن گندم شامل:
   1- تخریب مداوم مراتع به وسیله چرا و کاشت غلات دیم در مراتع
   2- برداشت دیر هنگام محصول
   3- مرگ و میز دشمنان طبیعی در اثر سم پاشی های بی رویه
   4- برداشت با کمباین
   خسارت:
   این حشره الیگوفاژ پس از پایان زمستان گذرانی به مزارع هجوم می آورد. خسات سن مادر به صورت کمی است. در هنگام پنجه زنی گندم بیشترین حمله سن های مادر اتفاق می افتد، تغذیه سن مادر از جوانه های مرکزی به زردی و پژمردگی بوته ها می انجامد، تغذیه از خوشه نورس به سفید شدن خوشه از محل نیش حشره تا انتهای آن منجر می گردد. از این نظر خسارت سن گندم مشابه آفات زنبور ساقه خوار گندم، کرم ساقه خوار گندم و جو، کمبود مس و قارچ پاخوره است. تغذیه از دانه گندم عمدتاً به وسیله پوره های سن سوم چهارم، پنجم وحشره کامل نسل جدید گزارش شده است.
   سطح زیان اقتصادی
   سطح زیان اقتصادی سن مادر در مناطق مختلف ایران1/8 عدد در مترمربع برآورده شده است. زمان مبارزه با سن مادر در مزارع گندم آبی زود کشت (هراکش) با عملکرد بیش از 3 تن در هکتار، زمان ظهور 5-4 عدد سن مادر در متر مربع است و در مزارع گندم دیم با پیش بینی عملکرد 3-2 تن در هکتار زمان ظهور 3 عدد سن مادر در مترمربع ذکر شده است. به طور کلی ارقام گندم وجو در برابر سن گندم مقاومت متفاوتی از خود نشان می دهند.
   سطح زیان اقتصادی پوره ها در مرحله رسیدن فیزیولوژیک گندم 4 و در مرحله برداشت 2/8عدد پوره در مترمربع گزارش شده است (بهرامی و همکاران، 1381).
   
   

   زیست شناسی

   سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل زیر علفهای هرز به ویژه گونAstragalus spp. و درمنهArtemisia spp.در دامنه کوه ها، زیر پوستک درختان شکاف زمین، دشت ها و حتی در مزارع گندم طی می کند. پس از افزایش تدریجی دما در اواخر زمستان یا اوایل بهار، مهاجرت سن مادر از مناطق زمستان گذران به مزارع گندم رخ می دهد. حداکثر تخم ریزی در هفته دوم و سوم اردیبهشت شروع می شود و تا دهه دوم خرداد ادامه می یابد. سن های کامل نسل جدید از دهه سوم خرداد در مزارع ظاهر می شود و مهاجرت آنها به سوی اماکن تابستانه از اواخر خرداد تا اوایل تیر ادامه دارد (غدیری و حیدری، 1367).

   شکل 4- پوره های سن یک سن گندم در حال خروج از تخم

   سن های مادر پس از استقرار در مزرعه به مدت یک تا دو هفته تغذیه می کنند و سپس جفت گیری می نمایند. این سن ها در پشت برگهای میزبان در جاهای متراکم مزرعه و معمولاً در دو ردیف 7 تایی تخمگذاری می کنند تخم ها در دمای 30-20 درجه پس از دو هفته تفریخ می شوند. پوره های سن اول پس از تفریخ نورگرایی منفی دارند و به همین علت اغلب به صورت ردیفی و شبیه دسته تخم در قسمت های پایین بوته گندم دیده می شوند. صفر فیزیولوژیک سن گندم 18/85 درجه سانتیگراد و دمای موثر روزانه پوره ها 275/26 روز درجه محاسبه شده است (ایرانی پور و همکاران، 1381).
   در سن های زمستان گذران، پروتئین ضد یخ تولید می شود، که یکی از عوامل پایداری آفت در برابر شرایط سخت و سرمای زمستان است (بغدادی و ربانی، 1379). توانایی های زیستی فرم مهاجر با فرم ساکن متفاوت است و سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند (رجبی، 1372).
   صفر فیزیولوژیک سن گندم 58/18 درجه سانتیگراد و مجموع دمای موثر روزانه پوره ها 26/275 درجه- روز تعیین شده است. دوره های مختلف پورگی با مراحل رشد و نمو گندم هماهنگی دارد، به صورتی که تغذیه اکثر سن ها در هنگام برداشت کامل می شود و سن ها با ذخیره کافی به پناهگاه تابستانه مهاجرت می کنند. سن ها به منظور فرار از گرمای تابستانه به دامنه های کوه با بازه دمایی 25-15 درجه سانتیگراد پناه می برند.
   
   روش های کنترل فیزیکیدر این زمینه سوزاندن بوته های گون قابل ذکر است، که باعث نابودی جمعیت زمستان گذران سن گندم می گردد، اما به دلایل عدم دسترسی به تمامی بوته های گون، نابودی پوشش گیاهی، تخریب و فرسایش مراتع و نابودی دشمنان طبیعی این آفت روش مزبور توصیه نمی شود.
   زراعی
   1- استفاده از ارقام زودرس: این راهکار با کاهش ذخیره غذایی در بدن سن های بالغ بهاره موجب افزایش مرگ و میر در جمعیت می گردد. البته این راهکار در صورتی موثر است، که کاشت و برداشت به صورت منطقه ای و هماهنگ صورت گیرد (رضا بیگی، 1380).
   2- برداشت زود و سریع محصول: رجبی معتقد است، که برداشت هر چه سریع تر محصول با کاهش وزن سن های تابستان و زمستان گذران، موجب تلفات سنگین در طول دیاپوز از طرفی و کاهش زاد آوری فیزیولوژیک در سال بعد از طرف دیگر می شود. این روند، در درازمدت جمعیت سن گندم را از حالت طغیانی خارج می کند. مساله دیگر کاهش خسارت کیفی سن گندم به مقدار قابل توجهی می گردد (بهرامی و همکاران، 1381).
   3- استفاده از ارقام مقاوم: مقاومت واریته های مختلف گندم و جو نسبت به سن گندم یکسان نیست، بنابراین می توان از ارقام مقاوم برای حداقل نمودن خسارت آفت استفاده کرد. به عنوان نمونه براساس یک طرح پژوهشی ارقام قدس و روشن در مزارع گندم آبی استان تهران حداکثر سن زدگی را نشان داده اند. در حالی که ارقام آزادی و امید کمتر دچار سن زدگی بوده اند.
   دشمنان طبیعی
   بیشترین پارازیتیسم طبیعی مربوط به زنبورهای پارایتوئید Trissolcus و مگش های Phasia می باشد. زنبورهایTrissolcus که گونه های مختلفی از آن در مزارع غلات استان های تهران، مرکزی و همدان و لرستان انتشار دارد و بیشتر پارازیتیسم طبیعی تخم های سن گندم مربوط به زنبورهای این جنس است (رجبی و امیر نظری، 1367). در سالهای اخیر مبارزه شیمیایی به کاهش جمعیت پارازیتوئیدها منجر شده است و در نتیجه اثر این پارازیتوئیدها روی جمعیت سن گندم حدود23 درصد برآورد می شود.
   مگس های پارازیتوئید یک نسلی هستند و زمستان را به صورت لاروسن سوم در حفره عمومی بدن میزبان، سپری می کنند. مگس ها پس از خروج از شفیره ها، از شهد گیاهان خانواده چلیپائیان تغذیه می نمایند و سپس روی سن های مادر که تازه از مکان های زمستانی بازگشته اند، تخمریزی می کنند.
   شیمیایی
   1- در هنگام تراکم آفت در حد زیان اقتصادی، می توان از سموم فسفره یا پایرتروئیدی استفاده کرد. در انتخاب سم باید بی خطر بودن سم برای دشمنان طبیعی در نظر گرفته شود. اگر سم پاشی در مرحله شفیرگی مگس پارازیتوئید انجام شود، موجب اثر منفی روی پارازیتوئید نمی شود (جوزیان و عبادی،1380).
   2- سم پاشی علیه سن مادر متوقف شود و مبارزه شیمیایی روی پوره ها متمرکز گردد. در صورت ضرورت سمپاشی علیه سن مادر بهتر است، این عمل پس از سرازیر شدن سن ها به طرف مزارع و قبل از تخم ریزی انجام شود.
   3- بهتر است مبارزه علیه پوره سن دوم صورت گیرد، برای این منظور باید پس از مشاهده اولین پوره سن 4 عملیات مبارزه آغاز گردد، زیرا به تجربه ثابت شده است، هنگام رویت اولین پوره سن 4، فرم غالب جمعیت آفت به صورت پوره سن 2 است (رجبی، 1372).
   
   

   
   شکل 5- نمایی از پارازیتویید تخم سن گندم

   
   4-در هنگام غالب بودن جمعیت پوره سن دوم از سمومی مانند فنیتروتیون به میزان 8/0 تا 1 لیتر در هکتار استفاده کرد. با وجود گذشت 20 سال از مصرف سم فنیتروتیون علیه سن گندم هنوز این سم کنترل قابل قبولی را ایجاد می کند (شیخی و همکاران، 1379).
   5- اثرات دورکنندگی چند حشره کش فسفره و پایرتروئید با هم مقایسه گشت و پایرتروئید ها مانند دلتامترین دارای خاصیت دورکنندگی است و این امر می تواند در برنامه مدیریت تلفیقی آفات مورد استفاده قرار گیرد (شیخی گرجان و همکاران، 1381).
   صابر و همکاران (1380) پس ار بررسی اثرات فنیتروتیون و دلتامترین روی مراحل نابالغ و پارامترهای زیستی پارازیتوئید تخم سن گندم Trissolcus semistriatus گزارش نمودند، که رشد و نمو مراحل نابالغ پارازیتوئید، تحت تاثیر تیمارهای حشره کش قرار نمی گیرند و تقریبا تمام تخمهای پارازیته رشد خود را کامل می کنند. مرحله رشدی هنگام کاربرد حشره کش روی نتایج این آزمایش تاثیر چشمگیری دارد. چنانچه زمان کاربرد سموم به گونه ای تعیین گردد، که فاصله زمانی کافی برای تجزیه آفت کش وجود داشته باشد، تا هنگام خروج پارازیتوئیدها حداقل تلفات حشرات کامل ثبت شود. بر اساس مطالعه صابر و همکاران دلتامترین و فنیتروتیون بر اساس استانداردهای IOBC/WPRS به ترتیب موجب 2/15% و 15% بازدارندگی (کاهش درصد خروج حشرات کامل) می شوند. در طبقه بندی، سموم مذکور به ترتیب کم ضرر و بی ضرر تعریف می شوند.
   6- جلوگیری از انجام عملیات مبارزه در سطوح وسیع، دشت و مناطق دور از پناهگاه زمستانه، مگر در صورت بحرانی بودن جمعیت و در این حالت سمپاشی در نقاط خیلی آلوده انجام شود.
   7- تنظیم برنامه های منظم پایش برای پیشگیری از دوباره کاری و سمپاشی در زیر سطح زیان اقتصادی، زیرا این کار علاوه بر اینکه از نظر اقتصادی به صرفه نیست، بلکه باعث نابودی دشمنان طبیعی و بهم خوردن تعادل بیولوژیک اکوسیستم های زراعی می گردد.
   
   

3. 
   

   مبارزه بموقع و صحیح با سن گندم

   یکی از آفات مهم مزارع گندم و جو در کشور ما ،آفت سن گندم است . این آفت مهاجر است و در فصل زمستان ، مزارع را ترک کرده و برای زمستان گذرانی به مناطق کوهستانی و ارتفاعات پناه می برد و در اواخر زمستان و اوایل بهار، مجدداً به مزارع برگشته و شروع به تخم گذاری می کند.
   سن ها در مراحل لاروی تا رسیدن به مرحله سن کامل ، از قسمت های مختلف گیاه تغذیه می کنند و اگر جمعیت آنها زیاد باشد ، گیاه زراعی را به طور کامل از بین می برند .
   بیشترین خسارت این حشره در مرحله شیری و خمیری شدن دانه های گندم است .
   .همان طور که می دانید محصول گندمی که حتی 2 تا 3 درصد سن زدگی داشته باشد ، ارزش نانوایی نخواهد داشت و آرد و نان حاصله کیفیت بسیار پایینی خواهد داشت .
   کارشناسان در زمستان کانون های تجمع سن را بررسی کرده ، تعداد و وزن سن ها را مشخص می کنند . لازم به ذکر است براساس وضعیت آب و هوایی هرسال ، تعداد و تراکم سن ها متفاوت خواهد بود .
   کارشناسان و مسئولین مربوطه ، شما کشاورزان را از وضعیت آفت و زمان مناسب مبارزه مطلع خواهند کرد.
   
   
   مبارزه با این آفت مهم و خطرناک، حتماً باید با نظارت کارشناسان و در زمان مناسب انجام شود تا هم از استفاده بیش از حد سموم و خسارت به محیط زیست اجتناب شود و هم اینکه کارائی و اثربخشی استفاده از سموم افزایش یابد.

4. 
   

   Eurygaster integriceps سن گندم
   
   

   سن گندم به احتمال زیاد از قرنها پیش و حداقل قبل از زمان نادر شاه در ایران شیوع داشته است ولی اولین گزارش کتبی در مورد شدت خسارت این آفت مربوط به سال ۱۳۰۶ می باشد.این آفت از دیر زمان در تمام نقاط ایران وجود داشته و بدون شک مهمترین آفت کشتزارهای غلات (گندم و جو ) بوده است و از ابتدای کاشت محصول تا برداشت آن نگرانی و وحشت بر روستائیان حکمرانی می کرد و از هیبت هجوم سن که نتیجه آن قحطی و گرسنگی و اغلب مهاجرت بوده، لرزه بر اندام آنان می افتاد. در برابر چنین آفتی از همان زمان قدیم کشاورزان هر چه از دستشان برمی آمده انجام داده اند و وقتی دستشان از همه جا کوتاه می شد به نذر و نیاز و دعا ، توسل می جستند. بعضی از اشخاص کلاش و حقه باز نیز در نقاط سن خیز به کشاورزان ساده لوح مراجعه و در مکانهای زمستانگذرانی در کوه یا در مزارع دعای سن بند تعبیه می کردند تا سن به مزارع هجوم نبرد و با وجود ترقیات شگرفی که تا کنون در مبارزه علیه سن گندم حاصل شده است هنوز هم دعای سن بند در بعضی نواحی کشور دارای طرفدارانی می باشد. قدیمی ترین اثری که از مبارزه علیه سن در کوه در دسترس می باشد، حاکی از آن است که نادر شاه ( ۱۷۳۶ میلادی) به قشون خود امر کرده که در مکانهای زمستانگذران، کلیه گیاهان پناهگاه سن را آتش بزنند و بر اثر این عمل مدت چند سال کشور ایران از حمله سن در امان بوده است. در ورامین به سن های زرد خاکستری تا قهوه ای مایل به سیاه و گاهی کاملا سیاه، سن نادری می گویند که بی ارتباط با قضیه فوق نیست.
   

   
   
   حشره بالغ سن گندم
   
   
   

   شناسایی آفت
   طول حشره کامل 8 - 8/12 وعرض آن 5-8 میلیمتراست.علت اصلی دامنه نسبتا وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل، شیوه زندگی آفت است. بدین معنی که بر اساس بررسیها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور، این حشره دو شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی در اندازه آفت شده است. افراد جمعیتی از ا ین حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می کنند و بدون انجام پروازهای قابل توجه با تغذیه از گیاهان غیر زراعی، به زاد و ولد می پردازند، جثه ای کوچکتر دارند. در حالی که گروه دیگری از این حشره که ا ز گندم و جو تغذیه می کنند، به ویژه آنهایی که به مزارع آبی حمله ور می شوند جثه ای بزرگتر دارند.

   
   

   حشره کامل سن گندم
   رنگ حشره کامل بسیار متغیر است رنگ عمومی آن قهوه ای و زردخاکی است که این نیز خود ا ز روشن تا تیره تغییر می کند. به علاوه ، نمونه هایی به رنگ سیاه، قرمز، مسی و زرد کهربایی نیز وجود دارند.
   

   
   

   
   
   
   

   رنگهای متفاوت حشره کامل سن گندم
   
   

   بدن سن گندم از سه قسمت اصلی سر، قفسه سینه و شکم تشکیل شده است. سر حشره مثلثی است که نوک آن به جلو امتداد دارد. از نوک سر دو شیار طولی موازی به طرف سینه امتداد می یابند که به سینه نمی رسند. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه، دو چشم ساده و در گوشه جانبی سر، دو چشم مرکب دیده می شوند. شاخک پنج بندی است که بند پنجم بلندترین آنها و پس از آن بند دوم بلندتر از سایر بندهاست رنگ بند پنجم تیره و بقیه بندها روشن است.
   

   

   
   قسمتهای مختلف سر در سن گندم
   
   

   خرطوم حشره نسبتا بلند و در حال استراحت زیر بدن قرار می گیرد. رانها و ساقهای پا دارای خارهای ریز قهوهای بوده و پنجه ها سه مفصلی است.
   
   

   

   
   نمای شکمی حشره کامل سن گندم
   
   

   

   
   قسمت اول ناحیه قفسه سینه، بزرگ، ذوزنقه ای و دارای نقاط مختلفی است.
   
   

   قسمت انتهایی قفسه سینه یا سپر بسیار بزرگ و رشد کرده است که تقریبًا همه سطح پشتی شکم را می پوشاند و از طرفین آن حاشیه ۵ حلقه آخر شکم که هر کدام در طرفین یک لکه سیاه دارند نمایان است. روی قسمت پشتی سپر، دو لکه کوچک مشخص به رنگ روشن دیده می شوند.
   

   
   

   
   سپر برزگ که تمامی شکم را پوشانده و تنها حاشیه ۵ حلقه انتهایی شکم پیداست
   
   

   تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوطه به قطعات بیرونی دستگاه تناسلی آنهاست که در انتهای قسمت زیرین شکم واقع است. این قطعه در حشرات نر ساده است و هیچگونه تقسیم بندی در آن دیده نمی شود درحالی که در حشره ماده این قسمت به شش قطعه بزرگ و دوقطعه کوچک یعنی جمعا هشت قطعه تقسیم شده است.
   

   
   

   
   دستگاه تناسلی حشره ماده دستگاه تناسلی حشره نر
   
   

   تخم کروی و قطر آن یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه، سبز روشن انگوری می باشد که بسته به شرایط محیط دو تا سه روز بعد در سطح آن نقطه های بسیار ریز تیره پدیدار می گردند. این نقطه ها به تدریج به هم نزدیک شده و دایرهای را تشکیل می دهند و بعد از مدتی لکهای به شکل لنگر کشتی و به رنگ قرمز متمایل به نارنجی در زیر پوست تخم آشکار می شود و در نهایت یک لکه کوچک سه گوش و سیاه رنگ زیر لکه قرمز فوق پدیدار می شود.
   

   
   
   

   
   تخمهای سن گندم در مراحل مختلف رشد و نمو جنینی
   
   

   از تخم سن گندم، پوره که همان نوزاد سن گندم می باشد از طریق ایجاد دریچه ای دایره شکل خارج می گردد. پورهها پنج مرحله را می گذرانند تا به حشره کامل تبدیل شوند که به این مراحل، سنین مختلف پورگی می گویند.
   

   
   

   
   خروج پورههای سن اول از تخم
   
   

   

   
   ایجاد دریچهای دایره شکل بر روی غشاء تخم در هنگام خروج پوره
   
   

   رنگ پوره سن اول بلافاصله پس از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می شود. از سن دوم به بعد رنگ اصلی پورهها نمایان می گردد. وجه تمایز پوره ها از یکدیگر به ویژه در پوره سنین چهار و پنج بسیار بارز است بدین معنی که بال از سن چهارم پورگی جوانه میزند که در سن پنجم مشخص تر می شود.
   

   
   

   
   پوره سن دو پوره سن یک
   
   

   

   پوره سن سه پوره سن چهار
   

   
   
5. 
   

   

   مناطق انتشار، گیاهان میزبان ، شیوه و شدت خسارت
   سن گندم در هر نقطه ای از ایران که گندم کشت می شود حضور دارد. در این تعریف تنها یک استثنا وجود دارد و آن منطقه گرگان و گنبد است که ضمن اینکه دارای گندمکاری متراکمی است این آفت در آن فعالیت ندارد و جای این سن را سن دیگری بنام(Euryguster maura) اشغال کرده است.سن گندم در نقاط مختلف کشور از تراکم های متفاوتی برخوردار است. در بین مناطق آبی ازمناسب ترین جاها باید دشت ورامین و در بین مناطق دیم از مناسب ترین جاها باید منطقه کرمانشاه را نام برد.
   
   گیاهان میزبان سن گندم
   سن گندم در ایران به ارقام مختلف گندم و جو و چاودار و یولاف حمله کرده وا ز آنها تغذیه می کند. گذشته از گیاهان فوق سن گندم به گروه وسیعی از گیاهان وحشی خانواده گندمیان و سایر خانواده های گیاهی در ارتفاعات و دشتها حمله ور شده واز آنها نیز تغذیه می کند. دراین راستا این قبیل گیاهان به دو گروه تقسیم می شوند:گروه اول، گیاهانی که حشرات کامل سن گندم و گه گاه پورههای سنین چهار و پنج از آنها تغذیه میکنند اما تخمریزی روی آنها به ندرت دیده می شود.گروه دوم، گیاهانی که سن گندم ضمن تغذیه روی آنها تخمریزی کرده و پورهها وحشره کامل نسل جدید نیز از آنها تغذیه می کنند. به عبارت دیگر سن می تواند روی این گیاهان زاد ولد نماید. به این ترتیب، تغذیه سن گندم از گیاهان خودروی ارتفاعات به خوبی روشن شده و معلوم می شود که این حشره تا چه اندازه دارای تنوع میزبان می باشد.
   
   شیوه و شدت خسارت سن گندم
   خسارت سن گندم کمی و کیفی است. سن مادراصطلاحی است که به سنهای زمستانگذران اطلاق می شود خسارت خود را منحصرًا به صورت کمی وارد می کند در حالیکه پورهها و حشرات کامل نسل جدید به هر دو شکل کمی و کیفی خسارت را وارد می سازند. خسارت کمی سن مادر در سالهایی که جمعیت آفت از تراکم بسیار بالایی برخوردار است و یا به عبارت دیگر در سالهای طغیانی، می تواند به صددرصد برسد و این اتفاقی است که در ایران به کرات اتفاق افتاده است. در این نوع خسارت سن گندم ضمن حمله به جوانه های ساقه دهنده و خوشه دهنده، مزرعه را مبدل به علفزاری می کند که پوشیده از بوته های گندم بدون ساقه و زرد است.
   

   
   
   Click here to view the original image of 1600x1200px.
   
   ریزش سن درحالت طغیانی
   
   
   خسارت سن مادر برروی برگ
   

   
   

   
   مقایسه ساقه گندم سن زده (راست) وسالم (چپ)
   
   

   تغذیه سن مادر از قسمت پهن برگ و حتی در مواردی که حمله تعدادی از سنهای مادر مقارن با شروع تشکیل خوشه می شود از زیر خوشه و یا خود خوشه نیز دیده می شود که در مورد اول تمام خوشه سفید شده و در مورد دوم آن قسمتی از خوشه که در بالای محل تغذیه قراردارد سفید می شود.
   

   
   
   
   تغذیه سن مادر ازقسمت زیر خوشه
   
   

   تغذیه سن مادر از خوشه
   
   

   البته سفیدی خوشه همیشه به علت حمله سن گندم نیست و عواملی چون زنبور ساقه خوار گندم، کرم ساقه خوار گندم وجو، بیماری قارچی پاخوره و کمبود مس نیز منجر به سفید شدن خوشه می شوند. پورههای سن گندم و حشره کامل نسل جدید ضمن تغذیه ازدانه گندم در مراحل شیری و خمیری، بزاق خود را به داخل دانه تزریق می کنند تا تغذیه از دانه ها برای آنها آسان شود. بزاق دهان سن باعث تخریب برخی مواد تشکیل دهنده دانه گندم شده و خاصیت نانوایی آن را از بین می برد. اگر تعداد این گونه دانه ها به پنج در صد برسد یعنی اینکه اگر در یکصد دانه گندم تنها پنج دانه سن زده موجود باشد، آردی که از ا ین گندم حاصل می شود به درد نانوایی نمی خورد.با توجه به این نکته متوجه ابعاد خسارت کیفی سن گندم می شویم. سن زدگی دانه ها معمولا با چروکیدگی آنها همراه است. در محل نیش حشره روی دانه یک نقطه کوچک سیاه با هاله ای روشن به دور آن دیده می شود. میزان خسارت کیفی سن کامل نسل جدید بیشتر از پوره سن پنج و خسارت کیفی پوره سن پنج بیشتر از پوره سن چهار است. البته بادزدگی نیز منجر به چروک خوردگی دانه می گردد که نباید با خسارت سن گندم اشتباه شود. لازم به ذکر است که در شرایط ایران خسارت تعدادی از قارچها نیز منجر به چروک خوردن دانه ها می گردد.
   

   
   
   بذر گندم سن زده

   
   

6. 
   

   زندگی آفت
   سن گندم یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت حشره کامل در مکانهای زمستانگذرانی که غالبا ارتفاعات هستند می گذراند.
   

   
   
   

   
   محل زمستانگذرانی سن گندم در دامنه ارتفاعات درزیرگیاهان
   
   

   زمان حرکت سن گندم پس از پایان زمستان گذرانی به سوی مزارع غلات در نقاط مختلف کشور متفاوت است. به عمل پرواز سنها و رسیدن به مزرعه گندم و جو "ریزش سن مادر" می گویند. در شرایط آب و هوایی ایران زودترین زمان ریزش در بهمن ماه و دیرترین آنها در اردیبهشت ماه است. زمان ریزش سن مادر در یک منطقه خاص نیز متناسب با شرایط آب و هوایی در سالهای متفاوت، ممکن است تغییر یابد. ریزش سن گندم به مزارع در کشتهای آبی ودیم تفاوتهایی دارند.
   

   
   
   Click here to view the original image of 1600x1200px.
   
   
   ریزش سن مادر
   
   

   در گروهی از دیمزارها مکانهای زمستانگذرانی سن گندم و مزارع در هم آمیخته اند و مرز مشخصی بین آنها وجود ندارد. در گروه دیگر از دیمزارها، فاصله مشخصی بین مزارع و مکانهای زمستانگذرانی سن گندم وجود دارد. گروه سوم حالتی بینابین دارد و سن گندم ضمن زمستانگذرانی در مکانهای جدا از مزارع و مرتفع تر از آنها فاصله چندانی را برای رسیدن به مزارع طی نمی کند. در این گروه اکثر دیمزارهای کشورها جای دارند. در نواحی آبی وضعیت متفاوتی حاکم است بدین معنی که مزارع عمدتا با فاصلهای زیاد از مکانهای زمستانگذرانی قرار دارند و بنابراین آفت مسافت کم و بیش طولانی را در رفت و برگشت می پیماید. سن گندم در مناطق آبی یک تا سه بار ریزش می کند. ریزشها زمانی انجام می شود که حرارت در مزارع حدود13/5-14/5 درجه سانتی گراد است. ممکن است که سن گندم شروع به ریزش واز ارتفاعات به مزارع کند ولی در حین ریزش حرارت منطقه کاهش یافته و درنتیجه ریزش متوقف شود. این حالت حداکثر دو بار اتفاق می افتد. به عبارت دیگر ریزش ممکن است تا سه بار ادامه یابد.ریزش در بعضی سالها و تحت شرایطی خاص ممکن است که یکسره از کوه تا مزرعه نباشد و به عبارت دیگر ممکن است که سن گندم در مسیر خود توقفهایی کند. این توقف می تواند در مزارع بینابینی باشد. این حالت بیشتر در مناطق دیم صورت می گیرد و در این مورد سن گندم به تدریج ارتفاع کم کرده تا در نواحی پایینتر که گندم از رشد بیشتری برخوردار است مستقر گردد.سنها در موقع ریزش، همه در یک جا فرود نمی آیند. هر اندازه ارتفاع پرواز سن گندم بیشتر باشد به همان نسبت افراد آن گروه از سنها در فاصله های دوردستتری فرود می آیند. اولین سنهای فرود آمده معمولا نرها هستند. سن پس از رسیدن به مزرعه جابجایی هایی انجام میدهد. سن مادر (سنهای زمستانگذران) پس از فرود به مزرعه به تغذیه می پردازد و از جوانه های مرکزی، برگ وساقه تغذیه می کنند. هر چه میزان ذخیره غذایی سن در سال قبل بیشتر باشد طول دوره تغذیه جدید کم وشدت تغذیه کاهش می یابد. مدت زمان تغذیه قبل از جفتگیری و تخمریزی می تواند از یک تا دو هفته تغییر کند. البته در شرایط نامساعد این دوره به درازا می کشد به طوری که ممکن است تا بیست روزادامه یابد.بارندگی و باد و دمای پایین تخمریزی سن را دچار وقفه می کند. این وقفه به زیان سن گندم و به سود گندم است. چون مراحل رشدی سن گندم با تأخیر سپری شده و در موقع رسیدن گندم و برداشت آن، تعداد زیادی از پوره ها فرصت کامل شدن را پیدا نکرده و در مزرعه باقی می مانند و از بین خواهند رفت.
   

   
   

   
   حشرات کامل سن گندم در حال جفتگیری
   
   

   تخمگذاری حشره کامل ماده ممکن است روی هر قسمتی از گیاه میزبان، به جز قسمتهای زیرزمینی آن انجام شود. سن گندم روی گیاهان دیگر و حتی روی کلوخها وسنگ ها نیز تخمریزی می کند.
   

   
   
   Click here to view the original image of 1600x1200px.
   
   
   سن مادر درحال تخمریزی پشت برگ
   
   
   

   
   

   
   یک دسته تخم سن گندم
   
   

   طول دوره تخمریزی سن گندم در سالها و نقاط مختلف کشور متغیر است. مهمترین عامل موثر در طول دوره تخمریزی شرایط اقلیمی می باشد. اصولا ً در مناطق گرم دوره تخمریزی در مقایسه با مناطق سرد کوتاهتر است. تغییرات ناگهانی دمای محیط و سرد شدن هوا، وزش باد و ریزش باران نیز می توانند در این دوره وقفه ایجاد کرده و آن را طولانی کنند.نکته ای که ازاهمیت فوق العاده برخورداراست آن است که درسالهایی که سن درمنطقه ای حالت طغیانی دارد، دوره تخمریزی آفت کوتاهتر از زمانی است که این حشره از وضعیتی عادی برخوردار است. دوره جنینی تخم سن گندم در طبیعت از ۵ تا ١۵ روز تغییر می کند که این اختلاف مربوط به نقاط مختلف کشور و زمانهای مختلف است.
   

   
   

   
   تحرک کم پوره های سن اول و تجمع آنها نزدیک پوسته های تخمی که از آن خارج شده اند
   
   

   پوره سن اول پس از خروج از تخم تغذیه نمی کند. در طبیعت پورههای سن اول تقریبًا در بخش اعظم عمر خود مجتمع هستند و کمتر متفرق می شوند. زمانی که از یکدیگر جدا می شوند و به بخشهای مختلف گیاه میزبان روی می آورند حالتهایی از تغذیه را می توان در آنها دید. از پوره سن دو به بعد تغذیه حشره فعالانه آغاز می شود. پوره ها به ویژه پوره های سن دو و سه را می توان به سهولت در نقاطی غیر از خوشه دید ولی عمده فعالیت پوره ها، خوشه گیاه میزبان است. به عبارت دیگر، بیشترین محل تجمع پورهها زوایای مختلف خوشه ها درمراحل مختلف رشدی است.
   

   
   

   
   پوره های سن دو و سه سن گندم در حال تغذیه از خوشه
   
   

   هر چه از عمر پوره ها بگذرد میزان تغذیه آنها افزایش می یابد. بدین ترتیب خطرناکترین مرحله پورگی سن گندم پوره سن پنج (آخرین سن پورگی) آنست. نکته جالب اینکه دراغلب مواقع مراحل مختلف تکاملی سن گندم را می توان با هم دید.
   

   
   
   
   

   حرکت سن گندم نسل جدید به اماکن زندگی غیرفعال در مناطق آبی و دیم شکلهای متفاوتی دارد. جمعیت سن گندم تقریبًا هیچگاه به یکباره به اماکن تابستانی و زمستانی منتقل نمی شود و به عبارت دیگر همواره تعدادی از آنها زودتر از بقیه این حرکت را آ غاز می کنند و بقیه هم در نوبت دوم و حتی تعدادی هم در نوبت سوم این جابجایی را انجام می دهند.
   در مناطق دیم انتقال سن به ارتفاعات ابعاد قابل توجه پروازی ندارد. به عبارت دیگر آفت ناچار به پروازهای طولانی نیست و در بسیاری از مناطق این جابجایی ها بسیار ناچیز است. فاصله فرود سنهای کامل نسل جدید می تواند از صفر تا دهها کیلومتر دورتر از مزارعی باشد که در آن تغذیه کرده و کامل شده اند. نکته مهم آنکه همواره تعدادی بسیار اندک و گه گاه تا حدودی قابل توجه از سنهای کامل شده نسل جدید در همان مزارع و در لابلای شکافها و هر گونه پناهگاه دیگری جهت گذراندن بقیه سال می مانند. این اتفاق در مزارع آبی و دیم تقریبا هر ساله تکرار می شود. این سنها از گروهی هستند که به عللی نتوانسته اند انتقال یابند که مهمترین این دلایل کافی نبودن میزان تغذیه است.
   در مکانهای تابستانی و زمستانی بیشترین کاهش وزن این حشره در فصل گرم رخ می دهدو در واقع تلفات زمستانی سن گندم عمدتا ناشی از کاهش وزنی است که در فصل گرم و در اماکن تابستانی گریبانگیر سنها می شود. سن گندم برای تابستانگذرانی به دنبال دو ویژگی است که یکیخنکی ودیگری رطوبت است. و بنابراین بوته ها و یا هر جای دیگری را که برای تابستان گذرانی در ارتفاعات انتخاب می کند می باید این دو ویژگی را داشته باشند.
   سنهای با ذخیره غذایی بیشترمعمولا به نواحی مرتفع تر و دورتر ارتفاعات می روند. البته این یک قانون کلی است که موارد استثنایی فراوانی زیادی در آن دیده می شود. ضمنا در کل درصد حشرات نر در ارتفاعات پایین بیشتر از درصد ماده هاست و درمقابل در ارتفاعات بالاتر درصد مادهها فزونی می گیرد. البته این نیز عمومی نیست. سن گندم پس از استقرار اولیه در مکانهای تابستانی جابه جاییهایی دارد. این جابه جایی ها معمولاً از بالا به پایین است. میزان جمعیتی که از پایین به بالا منتقل می شوند در مقایسه با جمعیتی که ا ز بالا به پایین تغییر جا می دهند کمتر است.
   در پاییز پس از وقوع اولین بارندگیها آخرین جابجایی صورت گرفته و سنها بیشتر در شیبهایی مستقر می شوند که از تابش بیشتر آفتاب برخوردار باشند. مکانهای زمستانی گه گاه اختلاف بارزی با هم دارند. مثلا در دشت مغان سنها زیر سایه درختان میوه کشت و صنعت مغان دوره دیاپوز خود را شروع می کنند و یا در منطقه بلوچستان به علت خشک و گرم بودن کوه های اطراف سنها در سایه انداز درختان خرما و یا در حاشیه جویها این دوره را آغاز می کنند.
   مهمترین گیاهانی که سن گندم زیر آنها به تابستان و زمستانگذرانی می پردازد عبارتند از:
   گونه های مختلف گون، گونه های مختلف درمنه، گونه های مختلف کلاه میر حسن و گونه های مختلف چوبک